Fillimet e bashkësisë myslimane në Kinë, sipas burimeve historike tradicionale klasike islame, lidhen me udhëtimet e katër sahabëve të njohur në Kinë.
Sahabët qenë Sad ibn Ebu Vakas, Vehb Ebu Kebshe, Xhaferibn Ebu Talib dhe Xhahshi.
Sipas po këtyre burimeve, sahabët Sad ibn Ebu Vakas, Said ibnZejd, Kajsibn Sad dhe Hasan ibnThabit shkuan në Kinë në vitin 637, duke pasur me vete edhe një kopje të Kuranit. Sadi shkoi për të tretën herë në Kinë, në vitin 651 me kërkesë të kalifit Osman, i cili e urdhëroi të kryesonte një delegacion përfaqësues në Kinë.
Historianët kinezë shprehen se nuk ekziston ndonjë evidencë në burimet e shkruara kineze të asaj kohe, që do të na lejonte të pohonim se Sadi pati ardhur në Kinë. Sipas tyre, feja islame u përhap në Kinë nëpërmjet tregtarëve arabë, që erdhën në numër të shumtë gjatë sundimit të dinastisë Tang, e njohur për politikën e saj kozmopolitane.
Arabët myslimanë përmenden në burimet e shkruara kineze nën emrin Tashi. Këto burime të shkruara i përkasin dinastisë kineze Tang, e cila sundoi mes viteve 618 dhe 907. Këtë emërtim kinezët e patën marrë nga persianët, të cilët i quanin arabët tazi. Burimet kineze të vitit 713 flasin rreth një të dërguari tashi, që kishte ardhur në oborrin e kësaj dinastie.
Vendbanimi i parë mysliman në Kinë konsistonte në tregtarët arabë dhe persianë. Pas betejës së Talasit, mes dinastisë Tang dhe shtetit abasi, në vitin 751, marrëdhëniet mes tyre u përmirësuan dhe u zhvilluan edhe më shumë pas vitit 756, vit në të cilin shteti abasi dërgoi një numër të konsiderueshëm iranianësh dhe irakenësh që të ndihmonin perandorin SuTsung kundër rebelëve që kërkonin ta hiqnin nga fronti. Më pak se 50 vjet më vonë, mes abacive dhe dinastisë Tang u lidh një marrëveshje kundër sulmeve të tibetianëve në Azinë Qendrore.
Gjatë sundimit të dinastisë Song, mes viteve 960 dhe 1279, myslimanët filluan të kishin një impakt më të madh mbi ekonominë dhe në këtë mënyrë, mbi të gjithë jetën ekonomike të vendit. Në këtë periudhë, myslimanët dominonin në Kinë tregtinë e jashtme dhe industrinë e import-eksportit në drejtim të perëndimit dhe të jugut. Në vitin 1070 perandori ShenTsung ftoi 5300 burra myslimanë nga Buharaja që të vinin dhe të vendoseshin në Kinë. Qëllimi ishte që kjo bashkësi të formonte një territor të pavarur mes dinastisë Song dhe perandorit Liao.
Në vitin 1080, rreth 10 mijë burra dhe gra myslimanë arabë emigruan drejt Kinës dhe u vendosën në pjesën veriore dhe jug-perëndimore të Kinës. Në këto vite u përkthyen në gjuhën kineze pjesë nga vepra e Ibn Sinasë, kapitulli i ilaçeve. Edhe gjatë dinastisë Juan myslimanët vazhduan të emigronin drejt Kinës, aq sa numri i tyre kapi shifrën 4 milion myslimanë në shek. XIV. Një pjesë e udhëheqësve mongolë të dinastisë Juan përzgjidhnin nënshtetasit e besimeve të ndryshme jotradicionale kineze, si myslimanë, të krishterë, hebrenj apo budistë nëpër detyra administrative në vend të murgjve vendas konfucianë.
Situata ndryshoi gjatë sundimit të Xhingiz Hanit, kur u ndaluan shumë rite fetare për myslimanët dhe hebrenjtë. Edhe gjatë dinastisë Ming, myslimanët vazhduan të vërshonin drejt Kinës. Gjatë sundimit të kësaj dinastie në kryeqytetin e dinastisë Nanjing, ekzistonte edhe një qendër arsimimi islam. Por, gjatë kësaj dinastie u përjetua një rënie e madhe e popullsisë myslimane nëpër qytetet porte, si rrjedhojë e dobësimit të tregtisë së jashtme. Megjithatë, myslimanët vazhduan të kontribuonin në jetën ushtarake të dinastisë. Pjesa më e madhe e komandantëve më të besuar të perandorit Zhu Juang Zhung qenë myslimanë (si p.sh. Hu Dahai, Mu Jing, Lan Ju, FengSheng dhe DingDexing).
Më pas, emigrimet e myslimanëve drejt Kinës pësuan një rënie drastike, duke bërë që myslimanët në Kinë të shndërroheshin në një bashkësi të izoluar nga pjesa tjetër e botës islame.
Përkrah kinezëve myslimanë edhe myslimanët e etnive të tjera (arabë, persë) filluan të ndërthurnin elementët e jetës së përditshme me kulturën tradicionale kineze, duke përdorur si gjuhë të shtëpisë gjuhën kineze dhe duke mbajtur veshje kineze. Një pjesë e myslimanëve adoptuan mbiemra kinezë, ndërsa të tjerët filluan të përdornin për mbiemra fjalë që tingëllonin si kineze, por që në të vërtetë kishin domethënie nga emrat arabë mysliman, si Ma për Muhamed, Mai për Mustafa, Mu për Masud, Ha për Hasan, Hu për Hysein dhe Sa për Said.
Gjatë sundimit të dinastisë King, që zgjati prej vitit 1644 deri në vitin 1911, myslimanët në Kinë kishin shumë xhami nëpër qytetet e mëdha si në Pekin, Xian, Hangzhou, Guangzhou si dhe në qytetet e tjera në pjesën perëndimore të Kinës. Arkitektura e xhamive ishte në tërësi kineze, e stolisur me shkrimet në gjuhën arabe si një karakteristikë dalluese. Gjatë kësaj periudhe, në Kinë nisën të përhapen edhe sektet mistike islame, si kadiritë dhe nakshibenditë. Gjatë kësaj periudhe, myslimanët kinezë qenë edhe myslimanët e parë që u vendosën për të jetuar në Zelandën e Re.
Dinastia King u zhduk në vitin 1911 dhe u krijua Republika e Kinës. Në fillim të krijimit të kësaj republike shteti kinez deklaroi se republika u përkiste në mënyrë të barabartë të gjitha etnive dhe feve që gjendeshin në Kinë. Kjo çoi në përmirësimin e situatës mes bashkësive të ndryshme etnike dhe fetare që gjendeshin në Kinë. Gjatë kësaj periudhe, një numër i madh myslimanësh kinezë u arsimuan në Ezher.
Vetëm mes viteve 1911 dhe 1937, myslimanët kinezë botuan më shumë se njëqind revista. Ndonëse Linxia ishte qendra e myslimanëve kinezë, një pjesë e rëndësishme e aktiviteteve të tyre zhvilloheshin në Pekin.
Në dekadat e para të shekullit XX, në Kinë përllogaritet se jetonin afërsisht 20 milion myslimanë kinezë. Gjatë pushtetit komunist në Kinë, pas vitit 1949, bashkësia myslimane vuajti një sërë problemesh diskriminimi. Shumë objekte myslimane u shkatërruan apo u përdhosën. Tensionet mes myslimanëve ujgurë dhe shtetit kinez vazhdojnë ende edhe sot.
/islamgjakova/
