“Kur ne fyejmë arabët, turqit dhe popujt tjerë me shumicë myslimane, ne në fakt fyejmë atë pjesën tonë të identitetit, prej të cilës neve na vjen turp, e të cilën duam ta çrrënjosim, në mënyrë që t’i ngjajmë sa më shumë konstruktit tonë imagjinar të Evropës”.
Nga Fitim Sadiku
“Nëpër filma dhe në televizione, arabi paraqitet ose si dembel, ose me pandershmëri të gjaketur. Ai na shfaqet si një i zvetënuar mbiepshor, që vërtet është i aftë për intriga mashtruese të zgjuara, por në thelb njeri sadist, i poshtër, i pabesë. Rolet tradicionale të arabit në kinema janë kryesisht tregtar skllevërish, devetar, kambist, maskara i gjithfarshëm… Shumica e pamjeve paraqesin një mjerim dhe tërbim masiv, ose gjeste irracionale (rrjedhimisht, ekscentrike pa asnjë shpresë). Prapa gjithë këtyre pamjeve turfullon kërcënimi i ‘xhihadit’”.
Këto pasazhe i lexojmë te vepra e Eduard Saidit, “Orientalizmi”. Ne vendosëm ta syzojmë këtë çështje “vis-a-vis” shqiptarëve. Sa ka te ne keqkuptim dhe paragjykim ndaj Orientit si kulturë, ndaj Islamit si religjion dhe ndaj arabëve si popull? Tashmë që jemi në muajin e shenjtë të myslimanëve, konsultuam disa studiues të orientalizmit për ta zbërthyer këtë temë, rëndësia e së cilës shtohet edhe po morëm parasysh rreth 1000 vjet sundim nga perandori lindore, bizantinët dhe osmanët.
Cilat janë vlerat kulturore të orientit? A kemi përfytyrim ekzotik ndaj Lindjes së Mesme, që më shumë të asocion me përrallat e 1001 netëve?
Shqiptarët karshi Orientit
Studiuesi i orientit dhe religjionit, Arbër Fetiu, për “Zërin” tha se si Orienti, ashtu edhe Oksidenti, përtej gjeografisë, janë kategori imagjinare të ligjërimit shqiptar. “Edhe nëse vendosim të mbajmë këto kategori, atëherë është e pamundur të lirohemi nga esencializmi pa iu referuar atyre në shumës: orienteve dhe oksidenteve. Në ligjërimin shqiptar dominon portreti i ‘Orientit’ si një realitet i imagjinuar që është i vendosur në një kohë të shkuar. Ai përflitet sikur të jetë i palëvizshëm, ciklik, dhe jashtë kohës sonë reale, ndërkaq Oksidenti na shfaqet si linear, dinamik dhe vibrant. Gjersa në njërin ka ‘tyxharë’, në tjetrin ka ‘biznesmenë’, na thuhet. Por si njëri, ashtu edhe tjetri, lexohen kryesisht me të njëjtën epistemologji, si kategori homogjene dhe monolite. Njëri shihet si me një potencë të shterur, ndërkaq tjetri me një potencë të paarritshme. Në këtë ligjërim, ‘Lindja’ është ajo që ka prodhuar dikur kulturë, ndërsa tani vetëm e jeton atë. Aq e largët është Lindja në këtë ligjërim saqë ajo gati nuk ekziston përtej formave të imagjinuara në traditën orientaliste. Ka shumë pak njerëz që njohin kinematografinë japoneze apo iraniane, dinamizmin e ‘orienteve’ dhe shumëllojshmërinë e tyre, të jetuarat e aq më pak filozofitë e asaj ane”, tha Fetiu, duke shtuar se si ky ligjërim është ngjizur qysh në krijimtarinë rilindëse, e zhvilluar në një kontekst të veçantë gjeopolitik, Tjetri i së cilës ishte Perandoria Osmane dhe se një pjesë e madhe e ndërmarrjes kombëtare, dje dhe sot, artikulohet rreth asaj se çfarë ne nuk jemi, e jo rreth asaj se çfarë ne jemi.
Një studiues tjetër i Orientit dhe sekularizmit, Shkodran Ramadani, na tha se pozicioni që orientalizmi zë te shqiptarët është më kompleks dhe më paradoksal sesa, ta zëmë, në shoqëritë perëndimore, nëse veç mund ta homogjenizojmë perëndimin si një njësi unitare.
“Shkaktari i parë për këto kontradikta mund të gjendet te fakti se ne kemi qenë dhe jemi jashtë zonës ku është prodhuar orientalizmi si paradigmë. Ndërkohë gjurmimi i gjenealogjisë së orientalizmit na dërgon te shkaktari i dytë: te konteksti ku orbita e epistemës orientaliste përfshinte edhe shqiptarët, kur i llogariste këta si joperëndimorë. Pra, orientalizmi te shqiptarët është kontradiktor sepse dikur ne kemi qenë objekt i tij, kurse tash jemi prodhues të tij. Në mesin e shekullit XIX, bashkë me modernitetin erdhi edhe nisma e shqiptarëve për transformim identitar: përpjekjen për t’u arratisur nga Lindja dhe për të përfunduar në krahët e Perëndimit”, tha Ramadani, duke shpjeguar se si fundi i një cikli historik – rënia e Perandorisë Osmane – shënoi fillimin e një cikli të ri – shtet-kombin modern. Sipas tij, ky kapërcim politik nënkuptonte edhe kapërcimin paradigmatik, që ishte inxhinierimi i një shoqërie të re që do t’i përshtatej realitetit të ri, atij modern dhe euro-centrik.
Fjolla Spanca, studiuese e Orientit, për “Zërin” tha: “Kur themi se orientalizmi kryesisht ilustron terma, stereotipa e përleshje kulturore të tejzgjatura, që formojnë bazat e politikave të caktuara kundrejt Lindjes së Mesme, lëmë të nënkuptohet se te shqiptarët habitshëm hapëron një paradoks gati i çuditshëm kundrejt orientit. ‘Barbarizmi total oriental’ sjell frymë pretenduese nëpërmjet së cilës regjimet e Lindjes janë despotike e të pandreqshme, ndërsa ‘barbarët myslimanë’ të gatshëm për ta shkatërruar botën në çdo çast”.
Mes Lindjes dhe Perëndimit
E, sa u përket shqiptarëve të gjendur kulturalisht mes Lindjes e Perëndimit, Fetiu na tha se shqiptarët kësisoj janë – siç e përdor një fjalë nga vargu i Ali Podrimes – foshnje përpara “cucllash”. “Është një metaforë e qëlluar: portreti foshnjor pranë cucllës, e shpërthekon fetishizimin që i bëhet Perëndimit, por edhe Lindjes. Largësisë së Orientit, vendin ia ka zënë mimetizmi i Oksidentit. Kësisoj, neve disi na mungon vetë ekzistenca e jonë autentike, e cila do prodhonte diçka origjinale nga një ‘hapje e mençur’”, tha Fetiu.
Shkodran Ramadani për fund tha: “Përderisa orientalizmi dehumanizon Orientin, oksidentofilia e idealizon Oksidentin. Ky idealizim shkon deri në atë masë sa të arrihet një pajtueshmëri që minon autenticitetin tonë dhe që procedon kopjimin e Perëndimit. Kur ne fyejmë arabët, turqit dhe popujt tjerë me shumicë myslimane, ne në fakt fyejmë atë pjesën tonë të identitetit, prej të cilës neve na vjen turp, e të cilën duam ta çrrënjosim, në mënyrë që t’i ngjajmë sa më shumë konstruktit tonë imagjinar të Evropës”, duke marrë shembull disa figura publike që përdorin termet “oriental”, “aziatik” ose “osman” në kuptim përbuzës.
E, studiuesja Spanca na tha se “lufta për të qenë ‘evropianë të virtytshëm’ dhe për të mohuar çdo lidhje me Lindjen arsyeton standardin e dyfishtë të arsyetimit moral brenda qytetërimit perëndimor, i cili me ose pa dashje nëpërmjet politikave të “pranimit” dhe “asgjësimit” nënvizon superioritetin e kulturave dhe luftën e dijes me pushtetin”.
